عرفان حافظ شهید مطهری
راههای شناخت حافظ
موضوع بحث «عرفان حافظ» است. دیوان حافظ از قدیم الایام یک دیوان عرفانی تلقی شده است. البته دواوین عرفانی در شعر فارسی زیاد است، ولی نه خیلی زیاد، و آنهایی که واقعاً عرفان شناخته شده است به معنی اینکه تلقی دیگران این بوده است که گوینده واقعاً مرد عارفی بوده است و ادراکات و احساسات عارفانه خودش را در شعرش منعکس کرده و وارد در عرفان بوده است، چنین دیوانهایی در زبان فارسی زیاد نیست، غالباً مقلدند نه عارف، ولی البته هست، دیوان عطار مسلّم دیوانی است عرفانی، اشعار عراقی اشعاری است عرفانی، دیوان مغربی دیوانی است عرفانی، و از همه معروفتر و شاخصتر دو دیوان است: دیوان مثنوی و دیوان حافظ.
ما اگر بخواهیم درباره عرفان حافظ بحث کنیم، اول باید به این نکته توجه کنیم که عرفان دو قسمت است: عرفان نظری و عرفان عملی. اول عرفان عملی را ذکر میکنیم.
9
عرفان عملی
عرفان عملی عبارت است از سیر و سلوک انسان، یا بیان سیر و سلوک انسان الی اللَّه، و به عبارت دیگر بیان حالات و مقامات انسان در سیر به سوی حق، از اولین منزلی که عرفا آن را «منزل یقظه» نام مینهند، یعنی منزل بیداری، تا آخرین منزل که منزل وصول به حق است و آنها آن را تعبیر به «توحید» میکنند؛ یعنی از نظر عارف توحید حقیقی جز با وصول به حق حاصل نمیشود؛ عارف توحیدهای قبل از این مرحله را توحید واقعی نمیداند. شما اگر منازل السائرین خواجه عبداللَّه انصاری را ملاحظه کرده باشید- و این کتاب اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است- میبینید که منازل سلوک را به صورت صد منزل بیان کرده و ده منزل ده منزل کرده است، از بدایات شروع و به نهایات منتهی میشود.
از نظر عرفا این مسئله یک مسئله تجربی و آزمایشی است. در میان علومی که ما در گذشته داشتهایم، بیش از هر علم دیگری شبیه به علوم امروزی از نظر متکی بودن به نوعی آزمایش عملی، و از همه نزدیکتر، همین عرفان عملی است و احیاناً فرنگیها هم اینها را به عنوان «تجربیات درونی» تعبیر میکنند. در همین بحثهای آقای دکتر عبدالرحمن بدوی «1» هم که تعبیرات ایشان غالباً تعبیرات فرنگی بود، یا تعبیراتی که اقبال لاهوری دارد، که باز تعبیراتی است که از فرنگیها گرفته است، در مورد این سیر و سلوک معنوی تعبیر به «تجربه درونی» میکنند، و این از نظر روان شناسی یک وادی ناشناختهای است، و هر روان شناسی نمیتواند روان شناسی عرفانی را درک کند، زیرا تا کسی عملًا به دنیای روح وارد نباشد چه را میخواهد آزمایش کند؟ تنها یک عالم روان شناس عارف سالک میتواند
______________________________
(1) [وی قبل از استاد شهید سخنرانی داشته است.]
10