عرفان حافظ شهید مطهری

راههای شناخت حافظ

موضوع بحث «عرفان حافظ» است. دیوان حافظ از قدیم الایام یک دیوان عرفانی تلقی شده است. البته دواوین عرفانی در شعر فارسی زیاد است، ولی نه خیلی زیاد، و آنهایی که واقعاً عرفان شناخته شده است به معنی اینکه تلقی دیگران این بوده است که گوینده واقعاً مرد عارفی بوده است و ادراکات و احساسات عارفانه خودش را در شعرش منعکس کرده و وارد در عرفان بوده است، چنین دیوانهایی در زبان فارسی زیاد نیست، غالباً مقلدند نه عارف، ولی البته هست، دیوان عطار مسلّم دیوانی است عرفانی، اشعار عراقی اشعاری است عرفانی، دیوان مغربی دیوانی است عرفانی، و از همه معروفتر و شاخصتر دو دیوان است: دیوان مثنوی و دیوان حافظ.

ما اگر بخواهیم درباره عرفان حافظ بحث کنیم، اول باید به این نکته توجه کنیم که عرفان دو قسمت است: عرفان نظری و عرفان عملی. اول عرفان عملی را ذکر می‏کنیم.

9

عرفان عملی‏

عرفان عملی عبارت است از سیر و سلوک انسان، یا بیان سیر و سلوک انسان‏ الی اللَّه، و به عبارت دیگر بیان حالات و مقامات انسان در سیر به سوی حق، از اولین منزلی که عرفا آن را «منزل یقظه» نام می‏نهند، یعنی منزل بیداری، تا آخرین منزل که منزل وصول به حق است و آنها آن را تعبیر به «توحید» می‏کنند؛ یعنی از نظر عارف توحید حقیقی جز با وصول به حق حاصل نمی‏شود؛ عارف توحیدهای قبل از این مرحله را توحید واقعی نمی‏داند. شما اگر منازل السائرین خواجه عبداللَّه انصاری را ملاحظه کرده باشید- و این کتاب اخیراً به فارسی هم ترجمه شده است- می‏بینید که منازل سلوک را به صورت صد منزل بیان کرده و ده منزل ده منزل کرده است، از بدایات شروع و به نهایات منتهی می‏شود.

از نظر عرفا این مسئله یک مسئله تجربی و آزمایشی است. در میان علومی که ما در گذشته داشته‏ایم، بیش از هر علم دیگری شبیه به علوم امروزی از نظر متکی بودن به نوعی آزمایش عملی، و از همه نزدیکتر، همین عرفان عملی است و احیاناً فرنگیها هم اینها را به عنوان «تجربیات درونی» تعبیر می‏کنند. در همین بحثهای آقای دکتر عبدالرحمن بدوی‏ «1» هم که تعبیرات ایشان غالباً تعبیرات فرنگی بود، یا تعبیراتی که اقبال لاهوری دارد، که باز تعبیراتی است که از فرنگیها گرفته است، در مورد این سیر و سلوک معنوی تعبیر به «تجربه درونی» می‏کنند، و این از نظر روان شناسی یک وادی ناشناخته‏ای است، و هر روان شناسی نمی‏تواند روان شناسی عرفانی را درک کند، زیرا تا کسی عملًا به دنیای روح وارد نباشد چه را می‏خواهد آزمایش کند؟ تنها یک عالم روان شناس عارف سالک می‏تواند

______________________________
(1) [وی قبل از استاد شهید سخنرانی داشته است.]

10