چگونگی صلوات بر پیامبر صلی الله علیه و اله

 

نگرش شیعه وسنی در صلوات بر محمد و آل محمد

از جمله مسايل اساسي و مورد اتفاق مسلمانان، مسئله صلوات بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله است؛ اما در چگونگي آن اختلاف است.

شالوده واساس اين مساله بر گرفته شده از قرآن است. خداوند مي فرمايد:

{إنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ يَا ايُّهَا الَّذِينَ امَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًا} (1).

خداوند وفرشتگانش بر پيامبر صلوات مي فرستند. اي كساني كه ايمان آورده ايد، براو صلوات فرستيد و سلامي كنيد؛ سلامي نيكو.

اين آيه با آياتي كه خداوند بر بندگان خود صلوات فرستاده مشترك است. مانند:

{هُوَ الَّذِي يُصَلِّي عَلَيْكُمْ وَمَلَائِكَتُهُ لِيُخْرِجَكُم مِّنَ الظُّلُمَاتِ إِلَي النُّورِ وَكَانَ بِالْمُؤْمِنِينَ رَحِيمًا} (2)

اوست كه خود وفرشتگانش بر شما درود مي فرستند تا شما را از تاريكي به روشني برد؛ زيرا خداوند با مؤمنان مهربان است.

ونيز با آيه 103 سوره ي توبه كه مي فرمايد: از داراييهايشان صدقه

بستان تا آنان را پاك ومنزه سازي و برايشان دعاكن، زيرا دعاي تو مايه آرامش آنها است، وخدا شنوا و داناست. اين آيه به درود فرستادن پيامبر بر بعضي از مردم اشاره مي كند.

بيشتر مفسرين معتقدند: درود و ثناي انسان بر پروردگار به معناي نيايش و تعظيم اوست. وصلوات خداوند به انسان، تكريم و رحمت به بنده است بدليل آيه (شما را از تاريكي ها به سوي نور مي رساند و او با مؤمنان رحيم است.) ودرود پيغمبر بر مؤمنان، به معناي در خواست خير و بركت براي آنهاست. وصلوات فرشتگان بر پيامبر يا بر مؤمنان به معناي طلب دعا و استغفار براي آنهاست.(3)

چرخه ي صلوات بين انسان وپروردگار و رسول؛ و درود فرستادن انسان بر خدا و صلوات خداوند بر بنده، ونيز صلوات پيامبر بر مؤمنان و صلوات آنها بر پيامبر، نمايانگر شكل كاملي از پيوستگي و همبستگي بين خالق و مخلوق و ميان امت و رهبر است. تا هر يك وظيفه و منزلت طرف مقابل خودرا بشناسند و حريم هر كدام در اين رويارويي ودر سايه اين پيوند حفظ شود.

انسان بخاطر عبوديت و بندگي، خداوند متعال را تعظيم مي كند و در پيشگاه خالق بزرگش سر به تسليم مي سايد.

و اگر از جانب پروردگار، بنده ي آگاه و دانا ستوده شود بخاطر قدر داني و تكريم از چنين انساني است.

صلوات مؤمنين بر رسول خدا ـ در واقع ـ اعتراف و اعتقاد به منزلت پيامبر، و اعلام فرمانبر داري از ولايت آن حضرت است ودرود و صلوات پيامبر اكرم بر افراد با ايمان، بخاطر تقدير و تشويق و افزودن بر خير و نيكي آنها است.

وقتي خدا و فرشتگانش بر رسول اكرم صلوات مي فرستند و از مؤمنين خواسته مي شود آنها نيز صلوات بفرستند؛ نشانگر عالي ترين درجه بزرگواري وشرف براي رسول اكرم صلي الله عليه و آله است.

به دنبال پيامبر، امت ايشان كه به او ايمان آورد و گوش به فرمان حضرت شدند از اين مقام و منزلت برخوردار مي گردند؛ و از درود و صلوات خدا و ملائكه و رسول اكرم بهرمند مي شوند.

—————————–

1. . احزاب: 56.

2. . احزاب: 43.

3. . تفسير الميزان: ج9، ص397، 16، 35 ، همچنين به تفسير كبير: ج16ص 180 و ج25 ص 215، 227 مراجعه شود.

عبارت صلوات

اجماع فقهاي مذهب اهل بيت عليهم السلام بر اين است كه در نماز جايز نيست به صلوات بر پيامبر اكرم اكتفا شود؛ بلكه واجب است خاندانش هم بدنبال آن ذكر شوند.(1)

دليل آنها اخبار و روايات محكم و قطعي است كه در ميراث فرهنگي ـ شيعه وسني ـ آمده است، مانند: حديث مشهوري كه در مصادر سني آمده، كه روزي به پيامبر خدا عرض شد: يا رسول الله چگونگي سلام

بر شما را دانستيم، ولي با چه عبارتي بر شما صلوات بفرستيم؟ فرمود:

((فقولوا اللهم صلِ علي محمدٍ و علي آل محمدٍ كما صلّيت علي ابراهيم إنَّك حميد مجيد)(2).

بگوييد، پروردگارا بر محمد وآل محمد درود فرست همانگونه كه بر ابراهيم فرستادي بدرستي تو داراي صفاتي ستوده و بزرگواري.

مفسرين نظير اين حديث را در ذيل تفسير آيه: {إنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ….}(3) آورده اند؛ روايتي بالحني قاطع همراه با تاكيد، در كتاب ((الصواعق المحرقه)) ابن حجر آمده است كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله فرمود: بر من صلوات بريده نفرستيد، سؤال كردند: صلوات بريده چيست؟

فرمود بگوئيد: ((اللهم صل علي محمد)) و بعد ساكت شويد، بلكه اينگونه بگوئيد: ((اللهم صل علي محمد وآل محمد))(4).

علي رغم اين همه ادله فراواني و تاكيد آنها بر باهم آوردن صلوات بر پيامبر مكرم اسلام و خاندان او؛ لكن فقه اهل سنت بر وجوب قطعي صلوات بر آل محمد اعتراف نمي كند لذا برخي ذكر آل او را واجب مي دانند، و بعضي آن را واجب نمي شمارند(5) وبه دلايل سست و بي اساسي استناد نموده اند كه قلم از نوشتن آن شرم مي كند.

مانند اينكه گفته اند: عدم وجوب اولي است؛ زيرا وقتي از

حضرت درباره ي اهل بيتش پرسيدند، حضرت پاسخ آنها را داد. اما خود شخصا از ابتدا راجع به آنها به مردم چيزي نفرمود(6):

در جواب آنها مي گوييم: در بيان احكام الهي مربوط به موضوع مسئله اي، گاهي پيامبر صلي الله عليه و آله به سؤال مردم وپاسخي كه به آنها مي دادند اكتفا مي ورزيدند، و اگر هم از طرف مردم سؤال مطرح نمي شد روش پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله اين بود كه خود به بيان حكم شرعي مي پرداخت.

اين شيوه در قرآن بسيار آمده است، آياتي با جمله ((يسئلونك)) يعني از شما مي پرسند شروع مي شوند، مانند: درباره ي حيض از شما مي پرسند(7).

از تو درباره جنگ كردن در ماه حرام سؤال مي كنند(8) و نيز آيه در باره ي شراب وقمار از تو سؤال مي كنند(9). و آيات ديگر.

به فرض صحت و درستي چنين ادعايي بايستي بگوييم براي چنين مسائلي اگر از طرف مردم سؤالي مطرح نمي شد حكمي از طرف خدا هم نازل نمي گشت! آيا اين چنين نتيجه گيري صحيح و روا است؟!!

 

 

 

—————————–

1. . خلاف، شيخ طوسي: ج1، ص 373، تذكرة الفقهاء: ج3، ص 233، جواهر الكلام: ج10، ص 261.

2. . صحيح بخاري: ج6، ص 217 ـ 291، سنن الترمذي: ج5، ص 359 ح 3220 ، اين حديث مورد اتفاق همگان است.

3. . احزاب: 56.

4. . صواعق محرقه: ص 225 ط . بيروت.

5. . المجموع، امام النووي: ج3، ص 466ـ 467.

6. . مغني، ابن قدامه: ج1، ص 581، شرح كبير: ج1، ص 581 در پاورقي مغني ط الكتاب عربي آمده.

7. . بقره: 222.

8. . بقره: 217.

9. . بقره: 219.

خاندان پیامبر

نظر قطعي و پايدار مكتب اهل بيت عليهم السلام درباره ي دودمان رسول اكرم صلي الله عليه و آله كه بايستي بر آنها صلوات فرستاده شود، عبارتند از ((افراد معصوم آن خاندان؛ زيرا بر ـ افراد ديگري غير از آنها ـ واجب نيست.))(1)

اثبات اين مطلب، نياز به دليل وبرهان ندارد، زيرا چيزي شبيه به ضروري مذهب شمرده شده ونيز ده ها حديث از پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله در مصادر وكتاب هاي سني بر اين مدعا دلالت مي كنند، مانند روايتي كه امام احمد در مسند خود آورده كه رسول اكرم صلي الله عليه و آله ، جامه يماني (رواندازي كه از يمن به حجاز آورده مي شد.) بر روي (حضرت) فاطمه و (امام) علي وحسن وحسين عليهم السلام انداخت، وسپس با اشاره به آن ها رو به آسمان كرد وفرمود: ((پروردگارا اين ها آل محمد اند؛ پس صلوات وبركات خود را بر محمد وآل محمد فرو فرست بدرستي تو بزرگوار و داراي صفات ستوده اي.))(2)

با اين همه اخبار و احاديث و فرواواني و آشكار بودن آن ها،. اين مسئله بي نياز از بحث و بررسي، و هر گونه گفتمان است . اما علي رغم اين، تفسيرهاي بعيدي مي گويد:‌ خاندان و اهل بيت رسول اكرم صلي الله عليه و آله عبارتند از: پيروان او ، امت او ، پيروان و افراد خاص او (بين 3 تا 7 نفر و حد اكثر 10 نفر )، يا خاندان او كه شامل عشيره و فاميل مي شوند و نيز برخي گفته اند مقصود، قوم او، بعضي ديگر معتقدند: مراد از اهل بيت، افرادي از خويشان حضرت كه صدقه بر آنها حرام شده، و عده اي ديگر آنها را به بني هاشم تفسير كرده اند.(3)

و بنابر مذهب حسن مراد از آل محمد ، شخص محمد است ! و اين دورترين و عجيب ترين راي است!!

بهتر است اين بحث را با سخن فخر رازي در تفسير كبير به پايان برسانيم. او مي نويسد: ((و من معتقدم: كه آل محمد صلي الله عليه و آله كساني هستند كه با پيامبر پيوند دارند. بنابراين هر كس كه با پيامبر پيوندش بيشتر و كامل تراست جزو خاندان حضرت مي باشد)).

وشكي نيست كه پيوند و ارتباط ميان (حضرت) فاطمه، علي، حسن، ‌وحسين عليهم السلام با رسول الله صلي الله عليه و آله بيشتر و شديدتر بود و اين با نقل متواتر معلوم است پس واجب ولازم است آنان را آل محمد بدانيم واگر خاندان پيامبر را برامت وي و كساني كه دعوت حضرت را پذيرفتند نيز معنا كنيم ، آنها را فرامي گيرد. پس به هر صورتي تفسير شان كنيم آنان نيز آل محمد اند.

اما آيا شامل افراد ديگري نيز مي شوند؟ تفسيرهاي متفاوتي شده است: صاحب تفسير كشاف مي گويد وقتي آيه مودّت بر حضرت نازل شد عرض كردند: بر چه كساني از نزديكان شما واجب است مهر و مودت بورزيم؟ فرمود:بر ((علي وفاطمه و دو فرزندشان)).

پس اين چهارتن نزديكان پيامبر هستند. و اگر اين را ثابت نماييم به چند دليل مي بايستي نام آنها را با عظمت خاص ياد كنيم:

فخر رازي در دليل دوم مي گويد: ثنا و دعا بر آل محمد بيانگر مقام والاي آنها است. به همين جهت اين دعا: ((اللهم صل علي محمد وآل محمد و ارحم محمدا و آل محمد)) پايان بخش تشهد قرار گرفته و اينگونه تعظيمي در حق افراد ديگر نيامده است)).(4)

فخر رازي در تفسير خود تاكيد مي ورزد، صيغه صلوات بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله عبارت است از: ((اللهم صلي علي محمد و علي آل محمد….))(5)

—————————–

1. . تذكره الفقهاء: ج3، ص 234 .

2. . مسند احمد: ج6، ص323.

3. . الصواعق المحرقه: ج225 . ونيز به مجموع نووي: ج3، ص 466 چاپ دار الفكر مراجعه شود.

4. . تفسير كبير: ج27، ص 166.

5. . همان: ج25، ص 277.

نگرش فقهی به صلوات

در اصل وريشه صلوات ـ ميان مسلمانان ـ اختلافي نيست، و نيز همه به ثواب آن و فضيلت و مستحب بودنش در همه اوقات اذعان دارند. زيرا در بسياري از اخباري كه از طريق شيعه و سني رسيده، آمده است. براي نمونه فرمايش پيامبر گرامي اسلام صلي الله عليه و آله :

((من صلّي علي صلاة صلّي الله عليه بها عشراً)) (1)

يعني: هر كس بر من ـ يك صلوات بفرست، خداوند بر او ده صلوات مي فرستد.

اختلاف ـ فقط ـ در دو مورد شده:

اول: صيغه وشكل صلوات چگونه بايد باشد؟

پيرامون اين مساله توضيح داديم و نظر حق را ثابت كرديم وگفتيم ذكر ((آل محمد)) هنگام صلوات بر پيامبر نزد همه مسلمانان نه تنها مشروع، بلكه عملي مطلوب و خواسته شده است.

و اگر هنگام درود فرستادن بر آن حضرت، به اهل بيت او صلوات فرستاده نشود، صلوات ناقص وناتمام است،‌ همانگونه كه در حديث شريف پيامبر آمده بود.

دوم: درود بر پيامبر و خاندانش چه موقع واجب مي شود؟

در زير به بررسي اين مطلب مي پردازيم.

ترديدي نيست آيه ـ صلوات ـ بشكل امر و با نحوه ي دستوري آمده؛ زيرا بعد از اينكه فرمود: ((إنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ….)) بلا فاصله با گفتاري همراه با تاكيد و در خواست مصرانه مي فرمايد: ((يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًاً)) و مي دانيم علماي علم اصول، معتقدند صيغه امر بر وجوب دلالت مي كند بر همين اساس زمينه سؤال بعدي پيش مي آيد.

—————————–

1. . الجامع لاحكام القرآن: ج14، ص 235.

چه وثت صلوات واجب می شود ؟

زمخشري در تفسير خود مي نويسد: اگر سؤال شود: آيا صلوات بر پيامبر واجب است يا مستحب؟ پاسخ مي دهم: واجب است، ولي در كيفيت وجوب آن بين دانشمندان اختلاف است:

1ـ برخي آن را به هنگام ذكر نام آن حضرت واجب مي دانند و به اين حديث نبوي صلي الله عليه و آله كه مي فرمايد: ((از رحمت خدا بدور است آن كس كه نام مرا بشنود و صلوات نفرستد؛ سزاي او ورود به آتش است.)) استناد كردند.

روايت شده از تفسير آيه: ((إنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ….)) از رسول اكرم صلي الله عليه و آله سؤال كردند، حضرت پاسخ داد: اين از علوم و اسرار غيبي است و اگر از من نمي پرسيديد، شما را برآن مطلع نمي كردم! هرگاه نامم پيش مسلماني برده شود و او بر من صلوات بفرستد، دو فرشته اي كه خداوند همراه من وكيل نموده ـ از همان جا ـ به او مي گويند: ((غفر الله لك)) (خداوند تو را بيامرزد) ودر پاسخ آنها خدا و فرشتگانش مي گويند: آمين.

2ـ گفتن صلوات در هر مجلس يك بار واجب است، هر چند نام حضرت چند بار تكرار شود. مانند: شنيدن يا خواندن مكرر آيه سجده و همچنين تكرار عطسه كه يك بار سجده يا دعا كفايت مي كند، هما نطوري كه در اول و آخر دعا صلوات فرستاده مي شود.

3ـ وبعضي ديگر معتقدند: صلوات فرستادن در تمام عمر يك مرتبه واجب است، همانگونه كه در اظهار شهادتين براي مسلمان شدن، يك بار را واجب نمودند.

اما مقتضاي احتياط اين است كه در هر يادي كه از حضرت صلي الله عليه و آله مي شود، بر او صلوات فرستاده شود . كما اينكه احاديثي بر اين مطلب دلالت مي كنند.

(زمخشري در ادامه مي نويسد) اگر بپرسيد: ((آيا صلوات شرط در جواز نماز است يا خير؟

مي گويم: ابو حنيفه و اصحاب او، آنرا شرط نمي دانند.

وبه نقل از ابراهيم نخعي: صحابه پيامبر در تشهد فقط به ذكر: ((السلام عليك أيّها النبي)) اكتفا مي كردند.

اما شافعي آن را شرط مي دانست(1).

قرطبي در تفسيرش مي نويسد: ((صلوات در طول عمر يك بار فرض و واجب است ودر هر حال صلوات فرستادن از سنتهاي واجب مؤكد است، لذا ترك آن شايسته نيست. و كسي از آن غفلت مي ورزد، كه از خير بي بهره است))(2).

ابن حزم در المحلي معتقد است: صلوات در طول عمر يك مرتبه واجب است و بيشتر از آن مستحب است.

و در پاسخ به شافعي كه آن را واجب دانسته مي گويد: اين ادعا بي دليل است، و اينكه بيش از يك بار واجب است، تكرار شود، بايستي براي آن حد و اندازه اي در نظر بگيريم و راهي براي آن نيست زيرا بر عدد معيني دليل نداريم(3). و اين ديدگاه جصاص نيز مي باشد(4).

شافعي معتقد است، فقط در آخرين تشهد نماز، صلوات واجب است؛

حنبلي ها اين راي را نيز پذيرفته اند و به چندين دليل استدلال كرده اند(5).

ولي نظر مذهب اهل بيت عليهم السلام اين است كه وجوب صلوات بر پيامبر صلي الله عليه و آله در هر دو تشهد از روشن ترين واضحات است.

شيخ طوسي در استدلال بر اين مسئله مي نويسد ((به دليل اجماع فقهاي شيعه و نيز موافقت نمودن با شيوه احتياط واجب است، زيرا خلافي نيست در اينكه اگر كسي در نمازش صلوات بگويد نماز او صحيح وپذيرفته است و اگر صلوات را ترك كند، دليلي بر صحت چنين نمازي نيست!

دليل ديگر، آيه: ((يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا صَلُّوا عَلَيْهِ وَسَلِّمُوا تَسْلِيمًاً)) خداوند در اين آيه امر به صلوات نموده است كه، دلالت بر وجوب آن مي كند؛ و هيچ موردي شايسته تر از اين (نماز) نيست.))

سپس ـ شيخ ـ سه روايت كه بر وجوب صلوات دلالت مي كنند، مي آورد. راوي روايت اول كعب بن عجره و روايت دوم را عايشه، از رسول اكرم صلي الله عليه و آله نقل مي كنند. روايت سوم را ابو بصير از حضرت امام صادق عليه السلام نقل مي كند.(6)

در تذكرة الفقهاء آمده: امر بر وجوب دلالت مي كند، و اجماع داريم

در غير از نماز صلوات واجب نيست.

ونيز عايشه گويد، از رسول خدا صلي الله عليه و آله شنيدم كه مي فرمود: ((نماز بدون طهارت ونيز بدون صلوات بر من پذيرفته نيست)).

و امام صادق عليهم السلام فرمودند: هر كس نمازي بخواند وصلوات بر پيامبر خدا صلي الله عليه و آله را عمدا ترك كند؛ نماز او پذيرفته نيست.(7)

—————————–

1. . كشاف، زمخشري: ج3، ص557- 558.

2. . الجامع لاحكام القرآن: ج14، ص 232- 233.

3. . المحلي: ج3، ص 273.

4. . احكام القرآن: ج3، ص 484.

5. . الفقه علي المذاهب الاربعه: ج1، ص 236 ، 237 وهمچنين به مغني: ابن قدامه مقدسي: ج1، ص 579- 580 مراجعه شويد.

6. . كتاب خلاف: ج1، ص 369- 371.

7. . تذكرة الفقهاء: ج3، ص 232.

چکیده

از آنچه گذشت ثابت مي شود كه سزاوار است در هر وقت بر پيامبر اكرم صلي الله عليه و آله صلوات فرستاده شود. و واجب است در هر دو تشهد گفته شود. از اينجا واضح مي شود، نمازي كه در آن صلوات بر پيامبر صلي الله عليه و آله نباشد؛ باطل است. و نيز روشن شد كه مقصود از صلوات بر پيغمبر صلواتي است كه به همراه آن، صلوات بر خاندان او نيز باشد.

بنابه فرمايش رسول اكرم صلي الله عليه و آله صلواتي كه در آن ذكري از آل نشود صلوات ناقص وبريده است كه شخص حضرت از آن نهي مي كردند.

و در نتيجه نماز فريضه ـ واجب ـ كه بدون ياد و ذكر خاندان پيامبر باشد، مانند نمازي است كه هرگز در آن پیامبر ذكر نشده باشد. كه هر دو آنها باطل اند. همانگونه كه امام شافعي سروده:

يا آل بيت رسول الله حبُّكم                            فرض من الله في القرآن أنزله

كفاكم من عظيم الشأن أنَّكم                       من لم يصل عليكم لا صلاة له(1)

ترجمه:

((اي خاندان رسول خدا! از طرف خداوند در قرآن آمده، دوستي شما آل محمد واجب است.

نشان عظمت و بزرگواري شما همين بس است؛ كه هر كس بر شما صلوات نفرستد نمازي از او پذيرفته نيست.))

اما ذكر ديگران در نماز سخن پوچ وبي دليلي است. حقيقت امر همان است كه فخر رازي فرموده: كه صلوات بر اهل بيت عليهم السلام به همراه صلوات بر حضرت محمد صلي الله عليه و آله آورده شود كه اين منزلت سترگ مخصوص به آل محمد است و شامل بقيه مردم نمي شود.

—————————–

1. . صواعق محرقه: ابن حجر: ج 228، در تفسير آيه {إِنَّ اللَّهَ وَمَلَائِكَتَهُ يُصَلُّونَ عَلَي النَّبِيِّ….} در تفسير سخن شافعي در اين دو بيت مي گويد: احتمال دارد نماز صحيحي براي او نيست يعني به همراه صلوات بر پيامبر بر آل او نيز فرستادن صلوات واجب است. و نيز احتمال دارد مقصود وي نماز كاملي نخوانده تا با راي خود او سازگاري داشته باشد.